Voor mij is macht één van de meest interessante en moeilijkste onderwerpen in het leven. Met kijken wie bovenop de apenrots zit, wie uit de krabbenmand gegooid wordt en ‘hoe de hazen lopen’ kan ik, als antropoloog, uren zoet zijn.

Het is heel belangrijk om te weten hoe macht in elkaar zit, maar we hebben het er eigenlijk nooit over. Daar moet maar eens verandering in komen. Waarom? Dat lees je hier.

Macht is machtig interessant

Laat ik eerlijk zijn. Voor mij is macht altijd al interessant geweest. Waarschijnlijk, omdat ik als jongste uit een gezin tegen 4 ouderen moest opboksen. En altijd naar wegen zocht om mijn eigen ding te doen zonder dat er iemand in m’n nek zat te hijgen. Waarom werd niet serieus genomen wat ik zei en dat wat mijn broer/zus zei wel?

Ook tijdens mijn werk viel het spel van de macht mij op. Hoezo, is de baas de baas, ook over mijn werk? Hij weet toch helemaal niet wat ik doe? Oh, en dan vergeet ik nog het feit dat ik vrouw ben en dat er in de loop van mijn leven vaak andere regels golden voor mij dan voor mijn echtgenoot, broer, vader en collega’s.

Dit zijn een aantal punten waar ik in de loop van mijn leven tegenaan gelopen ben en die mijn nieuwsgierigheid naar MACHT (en alles wat daar mee te maken heeft) aangewakkerd heeft.

En als ik er iets van zei of er over wilde praten? Dan kreeg ik te horen dat ik niet zo moet zeuren. Of dat wat ik zag, niet klopte. Of dat ze helemaal niet zoveel macht hadden als ik wel suggereerde. Dus vraag ik mij af: waarom is het zo moeilijk om over macht te praten?

Waarom is het zo moeilijk hierover te praten?

We vinden het lastig om over macht, ranking, invloed, autoriteit, positie, politiek etc. te praten.

Macht is nooit punt 4 van de agenda bij een teamvergadering. We hebben het niet met onze partner over macht in onze relatie of in de opvoeding van onze kinderen. En ook in de politiek is praten over macht not done. Terwijl dit toch zo veel invloed heeft op onze relatie met anderen.

Maar waarom hebben we er niet meer oog voor en praten we er niet af en toe over?

De belangrijkste redenen zijn: 1. ontkenning, 2. macht is subtiel en daardoor niet goed zichtbaar en 3. we hebben een bepaald beeld bij macht en die klopt niet.

1. Ontkenning

Macht? Bestaat niet in onze platte samenleving! Wij hebben een hekel aan ‘zonnekoningen’. Iedereen is gelijk, en zelfs als dat niet zo is, houden we hier stug aan vast. Wij geloven als Nederlanders heilig in onze egalitaire samenleving.

Machtsongelijkheid is er gewoon.

Helaas is de werkelijkheid anders: de ongelijkheid tussen arm en rijk neemt toe. Mannen en vrouwen zijn in werkelijkheid helemaal niet zo gelijk als we wel denken. En ook mensen met een kleurtje of een andere (niet-westerse) achtergrond blijken gediscrimineerd te worden en hebben het niet gemakkelijk in onze samenleving.

Zelfs in een schijnbaar homogene groep!

Maar zelfs binnen de groep witte, middelbare mannen (nog steeds een meerderheid in werkend Nederland) zijn de verschillen groot. En is dus ruimte voor pikorde en macht.

Dit wordt veroorzaakt door opleiding (wat staat hoger aangeschreven: TU Delft of TU Eindhoven?), opleidingsniveau (vwo vs vmbo), dialect (Limburgers en Groningers zijn ‘dommer’), leeftijd (40 is beter dan 60), etc. Lees de 7 Vinkjes (link naar de uitgeverij) van Joris Luyendijk er maar op na.

De pikorde en dus macht is ook hier alom vertegenwoordigd.

Je kunt hier de 7 vinkjestest doen.

2. Macht is vaak subtiel

Ik heb ooit bij een (platte) netwerkorganisatie gewerkt waar geen hiërarchie was. Klinkt op papier heel mooi en goed. Iedereen is gelijk, ieders inbreng wordt gewaardeerd. Iedereen heeft een rol of een taak. Niemand is iemand anders’ baas. Na de vaagheid van een gemeentelijke organisatie en de strakke rangorde van een logistieke dienstverlener trok deze moderne, vrije manier van werken mij aan. Hier kon ik mijzelf zijn en doen waar ik goed in ben/wat ik leuk vind.

Pesten en uitsluiten gaat ook over macht

Na één jaar ben ik gedesillusioneerd vertrokken. Bij een hiërarchische organisatie is tenminste helder wie de baas is, maar bij een netwerkorganisatie bleek macht een heel subtiel spel te zijn van pesten, coalities smeden en mensen uitsluiten. Je had een incrowd en hoorde je er niet bij, dan had je pech gehad. De stomme klussen en negatieve beoordelingen waren dan voor jou.

Dit bespreekbaar maken was niet aan de orde: het lag aan jou. Bij zo’n organisatie hoort transparantie en duidelijkheid: dat ontbrak totaal.

Later bleek dat het team waar ik werkte een rotte appel was in een verder gezonde organisatie. Maar mijn geloof in de gelijkwaardigheid van mensen had een behoorlijke deuk opgelopen.

Macht is niet zo simpel

Macht is vaak veel subtieler dan we denken. Het gaat meestal niet om een leider die bepaalt dat we dingen moeten doen die we niet willen, zelfs tegen onze zin (een bekende definitie van macht). Nee, het gaat vaak om subtiele uitingen van macht, zoals pestgedrag, uitsluiting, negeren, etc. En dit gedrag vinden we op alle niveaus en bij iedereen. Het bespreekbaar maken van dit soort gedrag (vaak onderdeel van de cultuur) is lastig. Het is er niet, het is gezeur of ‘je moet maar leren het spel te spelen’ (al zijn ze vergeten de regels aan je uit te leggen).

3. We hebben een bepaald beeld van macht (en die klopt niet)

We zien macht vaak als iets wat alleen van belang is voor mensen die in de politiek zitten of aan de top van de hiërarchische piramide bij een organisatie. Macht is voor gewone mensen niet belangrijk, denken we. Machtsspelletjes worden gespeeld door machthebbers, niet door gewone mensen.

Maar helaas klopt dit beeld niet. Iedereen is met macht bezig.

Zoals ik hierboven al aangeven kan je ook macht uitoefenen door te negeren of te pesten. Als juf een lievelingetje heeft in de klas, is dat een spel van verdeel en heers.

Taal is een goed machtsinstrument

Taal is hét middel om in- of uit te sluiten, dus om macht uit te oefenen.

Vaktaal is daar een goed voorbeeld van. Begrijp je het niet? Dan hoor je er niet bij. Vaak heel subtiel toegepast.

Als je als nieuw raadslid toetreedt tot de wereld van de gemeentepolitiek duizelt het je de eerste maanden: al die afkortingen, juridische taal en regels. Het voelt als een toelatingsexamen. Begrijp je het, dan hoor je er bij.

Als je goede, grappige voorbeelden wilt van de macht van taal dan raad ik je aan om de columns van Japke-D. Bouma in de NRC eens te lezen. Zij slaat je om de oren met ridicule taal en gedrag op het werk. Wat dacht je van de synoniemenlijst van Word? Erg grappig en triest om te lezen. In een andere leuke column beschrijft ze een interview met minister Stef Blok en de vrouwtjes.

Macht, wen er maar aan.

Ons beeld van macht, waarbij een machthebber mensen iets kunnen laten doen, zelfs tegen hun zin, is té beperkt.

Onze samenleving is doordrenkt van macht. Misschien ben ik er iets te gevoelig voor, maar doen alsof het er niet is, is iets té gemakkelijk. Kijk om je heen en ervaar hoe mensen elkaar beïnvloeden met behulp van taal en kijk hoe de media mensen aandacht geeft of juist niet (waarom komen Wilders en Baudet zo vaak in de pers?).

Als je volgende keer weer een vergadering hebt, observeer iedereen eens: zie wie (subtiele) vormen van macht gebruikt en hoe de pikorde in jouw organisatie of team er uit ziet. Heerlijk om te doen, zeker bij een saaie vergadering.

Oh, en maak geen probleem van macht. Het is er nu eenmaal en iedereen doet het. Observeer, leer en doe. En geniet ervan.

Misschien is de belangrijkste reden waarom we niet praten over macht? Omdat het ontkennen dat macht bestaat of dat iemand ‘macht’ heeft ook weer een vorm van macht is.

Meer lezen over macht? Het boek De Corporate Tribe van Danielle Braun en Jitske Kramer is een goede introductie.