Mijn wereldbeeld bepaalt hoe ik naar jou kijk. En andersom werkt dat natuurlijk net zo. Dus ik hoor niet wat jij zegt, ik hoor wat ik denk dat jij zegt.

Maar niet alleen bepaalt mijn wereldbeeld hoe ik naar jou luister, het bepaalt ook mijn eigen gedrag. Het bepaalt hoe ik mij kleed, hoe ik praat en wat ik belangrijk vind in het leven.

Het bepaalt ook hoe ik reageer als ik boos ben en waar ik boos over wordt. Of waar ik gelukkig van word (of juist niet).

Kortom, je wereldbeeld is heel belangrijk. Toch weten heel veel mensen niet waarom ze eigenlijk doen wat ze doen.

De basis van onze cultuur is ons wereldbeeld. Die bepaalt wat onze waarden zijn. Wereldbeeld en waarden zijn onzichtbaar. Maar je ziet ze in ons gedrag, artifacten en symbolen. Dit zijn zichtbare uitingen van onze cultuur.

Hierbij gaat het om cultuur op persoonlijk niveau (micro), op groepsniveau (meso) en op samenlevingniveau (macro).

Uitingen van cultuur zie je bijvoorbeeld in hoe ik mij kleed, hoe ik praat en welk gedrag ik vertoon. Maar ook welk gedrag ik tolereer van anderen en hoe ik hier dan op reageer.

Onze cultuur is eigenlijk een optelsom van min of meer gedeelde wereldbeelden (vooronderstellingen), waarden en ons gedrag, symbolen en artifacten.

De automatische piloot aan het stuur in ons hoofd

Veel handelingen doen we vanuit de automatische piloot. Ze zijn ingesleten in de loop van de jaren. En via disciplinering en socialisering tijdens onze jeugd ontstaan. Er zijn wetenschappers die beweren dat we geen vrije wil hebben en dat we alleen maar kunnen handelen vanuit deze automatische piloot: alles is voorgeprogrammeerd.

Een van de beroemdste wetenschappers van onze tijd: Daniel Kahneman (Nobelprijs voor de Economie in 2002) heeft het in dit kader over systeem 1: de automatische piloot die snel is en systeem 2: de nadenker die langzaam is. Aangezien onze hersenen zeer economisch omgaan met energie, zal vaak gekozen worden voor de automatische piloot (boek: ons feilbare denken). Die is sneller en gaat effectiever met energie om. Maar niet met onze kennis. Als er fouten in systeem 1 zitten zullen ze er niet snel uitgehaald worden.

Het is dus lastig om het je gedrag te herleiden naar je (onzichtbare en onderliggende) wereldbeeld. Veel van wat we doen, doen we al jaren zo en zijn totaal ingesleten.

Hoe krijg je je wereldbeeld helder?

Waarom kleed ik me netjes aan als ik naar mijn werk ga. Waarom vind ik mezelf bij een bepaalde groep passen en niet bij een andere groep? Waarom vind je het belangrijk dat mensen op tijd moeten komen? En waarom kom ik op voor de mensen die het slechter hebben? Allemaal vragen die je jezelf kunt stellen en iets over jezelf zegt. 

Zo heb je bijvoorbeeld in het verleden meegemaakt dat je ouders je niet op tijd kwamen ophalen bij je gymnastiekclubje. En vind je daarom op tijd komen heel belangrijk, want anders krijg je weer hetzelfde gevoel als toen je ouders te laat waren.

Opvoeding, ervaringen, school, vrienden/familie bepalen je wereldbeeld.

De socratische gespreksmethode of 5x waarom methode zijn manieren om verder door te dringen tot de veronderstellingen die ten grondslag liggen aan je waarden en je gedrag.

Deze methoden kan je in je eentje toepassen. Bijvoorbeeld door je antwoorden op de 5 waaromvragen steeds op te schrijven en ze vervolgens te analyseren.

Je kunt ook samen met anderenwerken aan het expliciet maken van je onderliggende wereldbeeld (en de daarbij behorende vooronderstellingen). Hierbij kan de socratische methode nuttig zijn.

Voorbeeld socratische methode:

1. Neem de tijd.
Een dialoog is een vorm van langzaam denken, gericht op diepgang.
2. Luister en stel vragen.
Verplaats je in een ander. Bekijk de wereld door diens ogen.
3. Er hoeft geen beslissing uit te komen.
Begrip kweken en zicht krijgen op elkaars denkbeelden is voldoende resultaat.
4. Denk niet tegen de anderen (‘ja, maar’). Denk met de anderen, denk samen, denk als één hoofd (‘ja, en’).
5. Fixeer niet op oplossingen. Onderzoek de onderliggende redenen, waarden of visies van een probleem of een oplossing.
6. Maak ruimte voor nieuw denken. Ga voorbij uw oude denken.

Een goede dialoog verbindt mensen, maakt ruimte en kweekt begrip.

Als het wereldbeeld en je waarden duidelijker zijn, zul je je eigen gedrag beter begrijpen en misschien zelfs af en toe sturen.

Zeker als je luistert naar een ander, helpt het om de reacties die je ervaart bij jezelf, te kunnen snappen en zo mogelijk zelfs uit te stellen. Zo leer je beter en onbevooroordeeld te luisteren naar anderen en naar jezelf.